سید جعفر پیشه‌وری و21 آذر 1324

پرویز جوادزاده خلخالی یا سید جعفر پیشه‌وری در ۱۲۷۲ شمسی در یکی از روستاهای خلخال (روستای زاویه به زبان محلی زیوه) متولّد شد و به همراه خانوادهٔ خود به روسیه رفت.

او در روسیه تحصیل کرد، پس از انقلاب روسیه، به مرام کمونیستی علاقه‌مند شد و به عضویت کمیتهٔ مرکزی حزب عدالت درآمد. در ۱۲۹۹ به همراه[نیازمند منبع] ارتش سرخ به شمال ایران وارد شد و در گیلان به همراه دیگر اعضای حزب عدالت کنگره اول حزب کمونیست ایران را برپا داشت. با شکست نهضت جنگل او ایران را ترک کرد. ولی پس از چندی به تهران بازگشت و دبیر مسئول تشکیلات حزب کمونیست ایران بود. وی فعالیت‌های خود را در این زمینه ادامه داد تا سال ۱۳۰۶ دستگیر و محاکمه شد.

پیشه‌وری از اعضای مؤسس حزب کمونیست ایران (دهه ۱۹۲۰) بود و به ۱۵ سال حبس محکوم و به زندان قصر منتقل شد، پس از عفو عمومی در شهریور ۱۳۲۰ آزاد شد. ولی به خاطر اختلافات سیاسی با گروه ۵۳ نفر و شخص دكتر تقی ارانی (در دوره زندان) و آوانسیان از فعّالیت در حزب توده ایران خودداری کرد و به انتشار روزنامه آژیر پرداخت که سیاست آن حمایت از اتحاد جماهیر شوروی بود. در سال ۱۳۲۲ خود را کاندیدای نمایندگی دوره ۱۴ مجلس شورای ملی کرد و به عنوان نماینده اوّل تبریز رأی آورد، ولی اعتبارنامه وی عليرغم حمايت دكتر مصدق از وى با مخالفت گروه سيد سیدضیاءالدین طباطبائی در مجلس شورای ملی رد شد.

سید جعفر پیشه‌وری در سال ۱۳۲۴ به تبریز رفت و فرقه دموکرات آذربایجان را تأسیس کرد و به دنبال آن حکومت خودمختار آذربایجان را برپا داشت. این اقدام او همراه با تصرّف پادگان‌ها و واحدهای نظامی در تبریز و ارومیه و اردبیل بود

21 آذر 1324

منبع الهام خلق آذربایجان

--------------

تاسیس حکومت ملی آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه وری در آذرماه 1324 گام بلندی بود که برای پیشرفت اجتماعی و گسترش سیاسی در آذربایجان و به طبع آن در ایران، با استفاده از شرایط پیش آمدهء بعد از سقوط استبداد رضا خانی، صورت گرفت و خلق آذربایجان هوای تازه ایی را در شَش های خویش به جولان در آورد و خون تازه ایی بررگهایش جاری گشت.

حکومت ملی آذربایجان تاریخاً برای خلق آذربایجان و ترکان ایران از جایگاه ویژه ایی برخوردار است. سیدجعفر پیشه وری در واقع با پیوستن به این حرکت و تاسیس حکومت ملی به پدر تاریخ مدرن آذربایجان در ایران بدل شد. وی تمامی زندگی خود را در راستای آرمانهای اجتماعی و برابرطلبانه مصروف داشت و یکی از صادق ترین، پردانش ترین و شناخته شده ترین روشنفکران و فعالین سیاسی زمان خود بشمار می رفت.

حکومت ملی آذربایجان بنیاد اندیشه و عملی را پی ریخت که سرنوشت خلق آذربایجان و ترکان ایران را در راستای ترقی و پیشرفت رقم می زد و حکومت ملی آذربایجان به مثابه پشتوانه تاریخی آذربایجان در تاسیس حاکمیت خویش بر تارک تاریخ این سرزمین حک شد.

حکومت ملی آذربایجان، حاکمیت مشروعی بود که بر بنیاد انتخابات آزاد و رای بیش از هشتاد درصد مردم در آذربایجان از یکسو و بر اساس کنوانسیونهای بین المللی که بر حق تعیین سرنوشت ملل و حق حاکمیت آنان صحه می گذارد، از سوی دیگر شکل گرفت.

یک بار سید جعفر پیشه وری در مقاله ایی تحت عنوان "ایران بر سر دو راهی" نوشت که ایران یا به حق حاکمیت ملیتهای داخل ایران احترام می گذارد و از این طریق این کشور رو به پیشرفت می گذارد و یا مطالبات ملیتها در این کشور را سرکوب می کند و از این طریق، ایران باید همواره در زیر سیطره استبداد به حیات خود ادامه دهد. این سخن پیشه وری اینک بعد از 61 سال طنین انداز فضای سیاسی ایران است. در واقع این درایت رهبر سیاسی استکه آذربایجان در دهه های آغازین تاریخ جدیدش آن را تجربه کرده است.

خدمات اجتماعی یکساله حکومت ملی آذربایجان گویای جایگاه والای این حکومت در تاریخ نوین آذربایجان است. اصلاحات ارضی و تقسیم زمین در میان دهقانان، برابرحقوقی زنان با مردان، خدمات عظیم اجتماعی، به صحنه آوردن تمامی خلق برای تغییر ودگرگونیهای سیاسی و اجتماعی، تاسیس مدارس و استفاده از زبان ترکی به مثابه زبان رسمی خلق آذربایجان، تاسیس دانشگاه تبریز، تاسیس رادیو تبریز و دهها خدمات دیگری که در طول مدت فقط یکسال به انجام رسید و مهر ترق و پیشرفت را در نهاد جامعه کاشت و برای همیشه الهام بخش مبارزه مردمی خلق آذربایجان وترکان ایران گشت. لذا 21 آذر 1324 در تاریخ به سمبل اعمال اراده ترکان و حق حاکمیت ملی خلق آذربایجان در ایران بدل شد.

علی رغم گزافه های طرفدار سلطنت در خصوص حکومت ملی آذربایجان، اینک بعد از شش دهه حکومت ملی آذربایجان به قلب تپنده جوانان آذربایجان بدل شده است و سید جعفر پیشه وری پدر معنوی و بلامنازع تمامی فعالین آذربایجانی با هر فکر و اندیشه ایست.

----------------

سید جعفر پیشه وری- م. م. چشم آذر

اویرنجی:

سید جعفر پیشه وری (1893-جو ایل 26 آوقوست) جنوبی آذربایجان-ین خالخال شهری‌نین زیوه کندینده، بیر اکینچی عائیله­سینده آنا‌دان اولموش‌دور. شاهلیق اصول ایداره­سی‌نین بوغوجو موحیطینده ایکی قات ظولوم آلتیندا یاشایان جنوبی آذربایجان‌لی‌لار همیشه اولدوغو کیمی، ایقتیصادی چتینلیکدن یاخا قورتارماق اوچون ایران-ین موختلیف شهر و ناحیه­لرینه ایش آختارماغا گئدیردیلر. بعضا عائیله­سی ایله بیرلیکده آرازی کئچرک باکی-یا نئفت معدنلرینده ایشلمک اوچون گئده­نلرده اولوردو. بئله عائیله­لردن بیری ده بالاجا سید جعفرین عائیله­سی اولور. باکی-دا دا ایقتیصادی چتین‌لیک ایچره­یسینده عؤمور سورن پیشه وری گوندوزلری ایشلییب، آخشام‌لاری بیر نئچه صینیف درس اوخویا بیلیر. او شخصی موطالیعه و فیطری ایستعدادینین سایه­سینده گؤرکم‌لی خادیم سویه­سینه یوکسله بیلمیش‌دیر.

پیشه وری‌نین کیملیینی بیر نئچه جومله ایله کاراکتئریزه ائتمه­‌لی اولساق، بئله دئملیییک: پئشه­کار اینقیلاب‌چی، قودرت‌لی موحرریر، ایستعدادلی یازیجی، گؤرکملی تشکیلات‌چی، آلوو‌لو ناطیق ایدی. بئله چوخ جهت‌لی فعالیتین هر بیرینده او گؤرکملی خادیم، تکرار اولونماز شخصیت کیمی اؤزونو گؤسترمیش‌دیر.

س.ج. پیشه وری 1934-جو ایلده رضا شاه خفیه­سی طرفیندن حبس اولانا قدر شاهلیق رئژیمین قارشی ایراندا موختلیف اینقیلابی تشکیلات‌لاردا رهبر خادیم کیمی فعالیت گؤسترمیش‌دیر.

1941-جی ایلده حبسدن آزاد اولدوق‌دان سونرا نشر ائتدیردیگی "آژیر" قزئتینده چاپ اولونان "زیندان خاطیرلری" آدلی سیلسیله مقاله­لریندن س.ج. پیشه وری‌نین زیندان حایاتینی داها اطراف‌لی اؤیرنیریک.

بیر موحرریر کیمی پیشه وری 1920-جی ایلدن عؤمرونون سونونا قدر موختلیف قزئتلرده ایجتیماعی سیاسی و ادبی مقاله­لرله چیخیش ائتمیش‌دیر. 1943-جو ایلده ایراندا دئموکراتیک مطبوعاتین واحید جبهه­سینی یارا‌دان پیشه وری جنوبی آذربایجاندا نشر اولونان قزئتلری ده بو جبهه­ده بیرلشدیرمک اوچون آذربایجانا گلیر، موختلیف شهرلری گزره­ک ییغینجاقلاردا منفور م. رضا شاه-ین داخیلی و خاریجی سیاستینی ایفشا ائدن ییغینجاق‌لاردا آلوو‌لو نیطق لرله چیخیش ائدیر. پیشه ورینی اونسوز دا یاخشی تانییان دوغما خالقی، اونون بو چیخیش‌لارینی درین محببت و حرارتله قارشیلاییردی.

آذربایجان‌لی‌لار اون دوردونجو دؤنم ایران میللی مجلیسینه پیشه ورینی تبریزدن نوماینده سئچدیلر. مجلیسین خیطابت کورسوسونو آذربایجانلی‌لارین خیطابت تریبونون چئویره­جه­ییندن قورخویا دوشن مورتجع نوماینده­لر اونون نومایند‌ه­لیک اعتبار نامه سین تصدیق ائتمه­دیلر. دوشمانلارین بو حرکتی پیشه ورینی هئچ ده روحدان سالمامیش، عکسینه او رئژیمه قارشی داها کسکین موباریزه آپاریر.

1941-جی ایلدن سونرا مرکزی حوکومتین دؤزولمز ظولمونه قارشی آردیجیل موباریزه آپاران آذربایجان‌لی‌لار اینقیلابی حرکاتا رهبرلیک ائتمک اوچون تهران-ا دفعه­لرله تلگرام ووروب، پیشه ورینی، تبریزه دعوت ائدیرلر. نهایت او، 1945-جی ایلده تبریزه گلیر، یئرلی اینقیلاب‌چی‌لارلا بیرلیکده آذربایجان دئموکرات فیرقه­سینی تشکیل ائدیر. فیرقه­نین موراجیعت نامه­سینده دئییلیردی: "صینفی منصوبیتیندن، جینسیندن، دیلیندن، دینیندن آسیلی اولمایاراق بوتون ایران تبعه لری فیرقیه عضو اولا بیله ر". بو او دئمک ایدی کی، آ.د.ف هئچ بیر آیری سئچکی‌لیک قویما‌دان جنوبی آذربایجاندا یاشایان بوتون میللتلرین و طبقه­لرین نوماینده­سینی اؤز سیرا‌لاریندا بیرلشدیرمک ایسته­ییر. بئله ده اولور: فیرقه نین تشکیلیندن آز سونرا میللی بورژوازیا‌دان فهله­یه قدر، بوتون طبقه لردن گلیب فیرقیه عضو اولدولار. آ.د.ف بوتون آذربایجانین ایراده­سینی تمثیل ائدن موباریز بیر تشکیلات اولدو و فیرقه نین رهبرلیگیله خالقین اینقیلابی حرکاتی اؤز نتیجه­سینی وئردی: 12 دکابر 1945-جی ایلده آذربایجانین میللی مجلیسی س.ج. پیشه وری‌نین باشچی‌لیغی ایله آذربایجان میللی حؤکومتی‌نین تشکیلینی اعلان ائتدی.

میللی حؤکومت ایلک گوندن باشلایاراق آذربایجان‌لی‌لارین بیر سیرا ایقتیصادی، ایچتیماعی و مدنی حوقوق‌لاری ایله باغلی اصلاحات‌لار کئچیرمه­یه باشلادی. نئچه- نئچه اون ایللردن بری خالقی ایستیثمار ائدن، میللی حؤکومت یاراناندان سونرا اؤلکدن قاچان صاحیبکارلارین فابریکا‌لاری میللی لشدی، فابریکا‌لار فهله­لرین اؤز ایچره­یسیندن سئچدیگی مودیریت طرفیندن ایداره اولونماغا باشلادی. صاحب‌سیز دؤولت تورپاق‌لاری، صاحیبلری قاچمیش توپراق‌لار کندیلرین تعیین ائتدیگی نوماینده لر طرفیندن تورپاق‌سیز کندیللر عوضسیز پایلاندی. آنا دیلی دولت دیلی اعلان اولوندو. میللی حؤکومتین بو قرارینا قارشی چیخان، آنا دیلینی اینکار ائدن بورژووا عالیملری‌نین تهران قزئتلرینده یازدیق‌لاری بؤهتان‌لارا "آذربایجان" قزئتینده پیشه وری‌نین ایمضاسی ایله بیر نئچه دیش سیندیریجی جاواب مقاله­سی درج اولوندو. پیشه وری یازیردی. "دیلیمیزه قارشی چیخان‌لار بیلمه­لیدیرلر کی، آذربایجان دیلی شیره سینی آنا‌لارین سینه­سیندن، حرکتینی بابا‌لارین اوجاغین‌دان آلیر، اونو بو حاقلاردان آییرماق غئیری-مومکون‌دور..."

آذربایجانین بوتون شهرلرینده آنا دیلینده قزئتلر و ژورنال‌لار نشر اولوندو، ایبتیدایی مکتب لر اوچون "آنا دیلی" درسلیک لری یاراندی، تبریزده دولت داروالفونونو، دولت رادیو وئرلیشلری کومیته­سی، یازیچی و شاعیرلر مجلیسی، فیلارمونیا، دولت موزه­یی، یئتیملر ائوی، اونلارجا بئله ایجتیماعی مدنی موسیسه­لر آچیلدی. شهرلر آبادلاشماغا، کندلره یئنی گئنیش یول‌لار چکیلمه یه باشلادی.

یئنی یارانمیش میللی حوکومتین بوتون بو چتین ایشلرین رهبرلیک ائدن پیشه وری، خالقین مدنی-معاریف ایشلرین خصوصی دیققت یئتیریر، اونلارین تشکیلینده شخصن ایشتیراک ائدیردی. میللی حوکومت دورینده "آذربایجان" قزئتینده شاهلیق اوصولونون تملینی سارسیدان مقاله لر یازماقلا اؤز موحرریرلیک یاراتیجی‌لیغینی دا دوام ائتدیریردی.

جنوبی آذربایجان خالقینین میللی آزادلیق موباریزه­سی‌نین زیروه­سی اولان "21 آذر" اینقیلابینین و میللی حؤکومتین رهبری و میللی حؤکومت دورینده حایاتا کئچیریلمیش اصلاحات‌لارین بلاواسیطه تشببوس‌چوسو اولان پیشه وری آذربایجانین بؤیوک اوغلو کیمی همیشه خالقین قلبینده یاشایاجاق‌دیر.

س.ج. پیشه وری 1930-جو ایللردن سونرا ایراندا، خوصوصیله جنوبی آذربایجاندا یئتیشمیش بیر چوخ اینقیلاب‌چی‌لارین معنوی موعلیمی اولموش‌دور. بیز اینانیریق کی، بو بؤیوک اینسانین حایاتی، فعالیتی و یارادیجی‌لیغی گلجک نسیلرده اؤرنک اولاجاق‌دیر.

سید جعفر پیشه وری (1883-1947) شاهلیق قورولوشو علیهینه اینقیلابی حرکاتین یئتیشدیردییی گؤرکملی خادیملردن بیری‌دیر. جنوبی آذربایجاندا 1945-1946^جی ایللرده آذربایجان دئموکرات پارتیسی‌نین (آدپ) و آذربایجان میللی حوکومتی‌نین یارانماسی و بیر ایللیک فعالیتی دؤورونده س.ج. پیشه وری‌نین یوکسک اینقیلابی-نظری حاضرلیغی و تشکیلاتچیلیق باجاریغی اؤزونو گؤسترمیش‌دیر.

جنوبی آذربایجاندا 1945^-جی ایلین سنتیابر، دکابر آیلاریندا اینقیلابی خالق حاکیمیتی‌نین یارانماغا دوغرو گئتدییی بیر شرایطده تهراندا چیخان و ایرانین دئموکراتیک قوووتلرینه منسوب اولان چوخ نوفوذلو قزئتلردن بیری یازیردی. "حقیقی دئموکراتیک قورولوش یاراتماق اوچون" دولت حاکیمیتینی ایرتیجاع‌چی‌لاردان تمیزلمکدن، اونلاری موحاکیمه و جزالاندیرماق‌دان باشقا هئچ بیر یول یوخدور... حاکم دایرلری تمیزلمکدن باشقا بیر چاره یوخ‌دور."

1941-1945-جی ایللرده شاهلیق رئژمین و ایرتیجاع‌چی حاکیمیت موناسیبتی اوولده نظردن کئچیریلن تحلیلی گؤستریر کی، همن ایللرده ایران^ین سیاسی قووولری‌نین هئچ بیری آذربایجان خالقینین و دیگر خالق‌لارین میللی آزادلیغی مسئله­سینی قارشییا مقصد کیمی قویمامیشدی. عومومی هوجوما کئچمیش ایرتیجاع نین قارشی‌سینی آلماق، ایران آزادلیق حرکاتینا دایاق یاراتماق و آذربایجان خالقینین میللی و دئموکراتیک آزادلیغینی تأمین ائتمک اوچون مؤوجود سیاسی قووولردن اساسلی صورتده فرقلنن معین بیر سیاسی تشکیلاتین یارانماسی ضروری اولموشدو.

بئله بیر سیاسی قووه 1945-جی ایلین ایکینجی یاریسیندا جنوبی آذربایجاندا یارانماقدا ایدی. س.ج. پیشه وری دئییردی: "بیز اوزون اوزادی موطالیعه ائتدیکدن سونرا یقین حاصیل ائتدیک کی، مهم بیر تشکیلات ووجودا گلمزسه، گوندن گونه قووتلنمکده اولان سئلین (ایرتیجاععنین هوجومونون- م.ج.)" قاباغینی آلماق مومکون اولمایاجاق. اونا گؤره ده بیرینجی نؤوبه­ده بؤیوک بیر فیرقه یاراتماغا تشببوس ائتدیک". آذربایجان دئموکرات پارتیسی بئله بیر سیاسی پارتی اولدو. او زامان جنوبی آذربایجاندا یئنی سیاسی پارتی‌نین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائتمیش مسلکداش‌لارینین دا فیکرینی ایفاده ائده­رک س.ج. پیشه وری دئمیش‌دیر: "ایراندا مجلیس و دؤولت ماشینی تامامیله دئموکراتیزمین دوشمانی اولان مستبیدلرین الینه دوشوب. اونلار بو بؤیوک واسیطه­دن ایستیفاده ائده­رک آزادلیغی و حقیقی دئموکراتیک یولوندا موباریزه ائدن فداکار قوولری ازیب محو ائتمکده­دیرلر. تهراندا کؤک سالمیش ایرتیجاع و ایستیبداد قووتی خاریجده (تهران‌دان خاریجده – م.ج.) ووجودا گلن آزادلیق حرکتلرینی یاتیرماق ایشینده هئچ بیر جینایتدن گئری دورمایاجاقدیر. بو جینایتلر سون وئرمک اوچون اورانین (تهرانین – م.ج.) قودرتینی میللی اختیارلار واسیطه­سیله سیغدیرماق لازیم گلیر. بو ایشده آذربایجان همیشه اولدوغو کیمی ایندی ده قاباقجیل اولما‌لی‌دیر. تهران‌دان آزادلیق اومماق بؤیوک سهو‌دیر". 1945-جی ایلده ایران^ین شاهلیق رئژیمینه و ایرتیجاعچی حاکیمیتینه قارشی س.ج. پیشه وری‌نین توتدوغو مؤوقع دیگر سیاسی خادیملرین و قوولرین مؤوقعیندن تامامیله فرقلی ایدی.

پیشه وری اینقیلابی مؤوقع توتاراق ایرانین مرکزی حؤکومتیندن قانون، عدالت و آزادلیق طلب ائدیب اینتیظاردا اوتورماغین قطعی علهینه ایدی. س.ج. پیشه وری آذربایجاندا بؤیوک اینقیلابی ایمکان‌لاردان ایستیفاده اولونماسینی و بئله­لیکله حاکیمیت مسئله­سی‌نین و میللی مسئله­نین اینقیلابی یول ایله حل ائدیلمه­سی تکلیف ائدیلدی.

اینقیلابی شرایطی واختیندا موعینلشدیرمک و اوندان ایستیفاده ائتمک مسئله­سی – باشقا اینقیلابی حرکات‌لاردا اولدوغو کیمی، 1941-1945-جی ایللرده آذربایجاندا میللی-آزادلیق و دئموکراسی اوغروندا موباریزه زامانی خالق کوتللری‌نین اینقیلابی چیخیش‌لارینین واختینین دوزگون سئچیلمه­سی‌نین ده بؤیوک اهممیتی اولموش‌دور.

آذربایجاندا ایرتیجاعنین هوجومونون قارشی‌سینی آلماق و خالقین آزاد‌لیغینا نائیل اولماق اوچون چوخ بؤیوک ایمکان وار ایدی. تهراندا چیخان و ایران آزادلیق جبهه­سینه باغلی اولان "بشر" قزئت 23 آوقوست 1945_جی ایلده یازیردی: "حاکم صینیفلرین اؤزباشینا‌لیغی حددینی گئچنده چاره خالقین موتشکیل اوصیانین‌دان عیبارتدیر. بو اوصیانین ائلئمئنتلری ایراندا گؤرونمکده­‌دیر. آذربایجان تلاطومده­‌دیر و اینقیلابا حاضردیر". بئله بیر شرایطده ایرانین هم ایرتیجاع‌چی، هم ده لیبرال دایره­لری آذربایجاندا خالقین اینقیلابی چیخیش‌لارینین یوبانماسینا، بونونلا دا تدریجن سویوماسینا و نهایت قارشی‌سینین آلینماسینا چالیشیردی. لیبرال سیاسی مؤوقعیه مالیک اولان باهار هئچ بیر کانکرت فاکئت گؤسترمدن ادعا ائدیر کی، ایرانین مرکزی دولتی گویا باشقا ایالتلردن داها چوخ آذربایجانا طرفدارلیق ائدیر. تهراندا چیخان و حاکم داییره­لرله موعین درجه­ده باغلی اولان قزئتلردن بعضیلری ایسه یازیردی: "آذربایجان‌لی‌لار اؤز احتیاج‌لارینی دئمیشلر و مرکزی دولتین دیقتینی جلب ائده­جکلر. یاخشی‌سی بودور کی، آذربایجان‌لی‌لار اؤز میللی مطلبلرینی و مقصدلرینی دولت دن ایسته سینلر و صبیر ائتسینلر" اون دوردونجو مجلیس رئیسی‌نین موعاوینی شیراز دئپوتاتی سردار فاکر حیکمت ایسه 25 سئنتیابردا مجلیسده کی چیخیشیندا طلب ائدیردی کی، آذربایجاندا اؤز حوقوق‌لاری اوغروندا موباریزیه قالخمیش شخصلرین "اللری و دیللری کسیلسین". ایران^ین اون دوردونجو مجلیسی‌نین رئیسی س.م. طباطبائی 1945-جی ایل 25 دئکابیریندا مجلیسده چیخیشیندا دئییردی: "فرض ائده لیم کی، ایراندا گؤز چارپان نؤقصان‌لار واردیر. بوتون ایالتلرده اولدوغو کیمی آذربایجان‌لی‌لارین دا دیله یی و شیکایتلری واردیر. لاکین گرک سؤزو اؤز واختیندا دئمک، بئله بیر مؤوقعده یوخ".

همین واخت حؤکومت آذربایجاندا خالقین اینقیلابی حرکاتی نی بوغماق اوچون بیر طرفدن سلاحلی قوولردن ایستیفاده ائتمه یی باشلادی، دیگر طرفدن واخت قازانماق اوچون تبریزده اینقیلابی حرکاتین باش‌چی‌لاری ایله دانیشیغا گیردی. 1945-جی ایلین یاییندا م. صدر اینقیلابی حرکات رهبرلری ایله بیرباشا دانیشیغا دا گیردی. بو ایش اوچون ایران شاه دولتی‌نین سیاسی خادیملریندن، او زامان آذربایجانا والی تعیین اولونموش مرتضی بیات (سهام السلطنه )شاه-ین و مرکزی حؤکومتین رسمی نوماینده سی کیمی 1945^-جی 7 دئکابریندا تبریزه گلدی. دئکابرین 8-دن 11-نه قدر ایران حؤکومتی و آذربایجان خالقینین نوماینده لری آراسیندا دانیشیق‌لار گئتدی. آذربایجانین نوماینده هیئتین س.ج. پیشه وری باشچیلیق ائدیردی. ایران حوکومتی‌نین بو دانیشیق‌لاردا دا مقصدی باشقاتماق‌دان، واخت قازانماقدان، خالقی آلداتماق‌دان عیبارت ایدی. ایران دؤولتی‌نین نوماینده سی آذربایجان نوماینده لریندن حؤکومت گؤندریلمک اوچون "آذربایجان خالقینین طلبلری‌نین سیاهی سینی" ایسته میشدی. آذربایجان نوماینده لری 1945-جی ایل نویابرین 20-ده اؤزونو آذربایجان موسیسلر مجلیسی اعلان ائتمیش آذربایجان خالق کونگره سی‌نین (20-21.11.1945-جی ایل ) تبریز دئکلاراسیاسینی، قرارلارینی و بیاننامه سینی ایران دولتی‌نین نوماینده لرینه تقدیم ائتمیش و بیلدیرمیشدیر کی، آذربایجان خالقینین اساس طلبلری بو سندلرده گؤستریلمیش و واختیندا ایران شاه-ینا، مجلیسینه و حؤکومتینه گؤندریلمیش‌دیر. همن تاریخی سندلر و ایران کونستیتوسیاسینا موافیق اولاراق آذربایجان خالقی آذربایجاندا مختار حاکیمیت اورگان‌لاری یاراتماغا باشلامیش‌دیر. ایران حؤکومتی نوماینده لری آذربایجان خالقینین اساس طلبلری ایله هئچ جوره راضیلاشمادیلار، کیچیک و اهمیت‌سیز مسئله لرین موذاکره سینه ایصرار ائتدیلر و میللی موختاریتدن ال چکیلمه سینی ایره ‌لی سوردولر. بونلارا گؤره ده، موذاکره نتیجه ‌سیز قورتاردی. مرتضی بیات شاها و حؤکومته معلومات وئرمک اوچون دئکابرین 11-ده تبریزدن تهرانا گئتمه ‌لی اولدو.

ایرانین ایرتیجاع قووتلری بوتون واسیطه لرله خالقین اینقیلابی چیخیشینین قارشی‌سینی آلماغا چالیشدیغی بیر واختتا، س.ج. پیشه وری خالق اینقیلابینین یئتیشدیغینی و اونون اوچون بؤیوک ایمکان یاراندیغینی واقتیندا گؤرموشدور. او، مقاله لرینده، نیطق و چیخیش‌لاریندا دؤنه دؤنه خبردارلیق ائدیردی کی، اینقیلابی چیخیش اوچون یارانمیش فورصتی الدن وئرمک اولماز، الوئریش‌لی شرایطدن واختیندا ایستیفاده ائتمک لازیم‌دیر. س.ج. پیشه وری 1945-جی ایل سئنتیابرین 12-ده دییردی: "فورصتدن ایستیفاده ائده بیلمک اؤزو بؤیوک ایستعداد و لیاقت ایسته ییر. بیز فورصتی الدن وئرمه یه راضی اولا بیلمه ریک. ایالت انجومنی و محل‌لی موختاریت مسئله سینی عملی صورتده حیاتا کئچیرمه لییک. "سئنتیابرین 20-د ایسه او "آذربایجان قزئتینده یازیردی: "بیز نه قیمت اولور اولسون جهان حادیثه لری‌نین وئردیگی ایمکان‌دان ایستیفاده ائدیب آزادلیغیمیزی تأمین ائده جییک".

موتفیق قوشون‌لارینین ایراندا اولماسی ایرتیجاع قوولری‌نین ال-قولونو موعین درجه ده باغلامیشدی. بئله بیر شرایطده س.ج. پیشه وری آذربایجاندا میللی آزادلیق حرکاتی اوچون یارانمیش فورصتدن، الوئریش‌لی ایمکان‌دان واختیندا و تأخیر سالما‌دان ایستیفاده ائتمه یه چاغیریردی. او، 1945-جی ایل سئنتیابرین 12-ده "آذربایجان" قزئته سینده یازیردی: "ایندی آذربایجان خالقینین الینه بؤیوک بیر فورصت دوشموش‌دور. بون‌دان ایستیفاده ائتممک خیانت‌دیر". 1945-جی ایل اوکتیابرین 11-ده اون دوردونجو مجلیسده کی نیطقینده دوکتور محمد موصدیق دئییردی: "بیز ایستیفاده ائتمه ‌لی و یاخشی مؤوقع ایندیکی مؤوقع ‌دیر. من یقین ائدیرم کی، خاریجی قوشون‌لار بو مملکتدن گئدندن سونرا حاکم دایره لر بیزیم سئچکی قانونوموزون اصلاح ائدیلمه سینه راضی اولمایاجاق‌لار".

رضا شاه-ین دیکتاتوراسی داغیلان‌دان سونرا جنوبی آذربایجاندا سیاسی پارتی و ایجتیماعی تشکیلات‌لارین فعالیتینی خصوصی قئید ائتمک اولار. او جوملدن آذربایجان جمعیتی، آذربایجان زحمتکشلری تشکیلاتی، دئموکراسیه طرفدارلاری مرکزی، آنتی‌فاشیست جمعیت، آذربایجان فهله و زحمتکش همکارلار ایتیفاقی، دئموکراتیک تشکیلات‌لاردان، مطبوعاتدان و شخصلردن عیبارت اولان آزادلیق جبهه سی و ایران خالق پارتیاسی کیمی ایجتیماعی و سیاسی تشکیلات‌لار 1941-1945-جی ایللرده آذربایجان^ین بوتون ویلایت و محل‌لریندا، شهیرلرینده، ایش و یاشاییش یئرلرینده گئنیش تشکیلات شبکه سی یاراتمیش و بؤیوک تبلیغات ایشلری گؤرموشدو. آزادلیق، دئموکراسیه و زحمتکشلرین حوقوقو اوغروندا موباریزه ائتمیشدیلر.

بئله لیکله، س.ج. پیشه وری جنوبی آذربایجاندا عوموم خالق منافعینه اویغون یئنی بیر پارتی‌نین یارانماسی ضرورتینی اساسلاندیردیغین‌دان سونرا همن پارتی‌نین یارانماسی اوغروندا موباریزیه باشلادی. س.ج. پیشه وری ده اولان پئشه کار اینقیلابچیا مخصوص کیفیت لر اونا بئله بیر پارتی‌نین تشکیلینده موهوم رول اویناماغا ایمکان و صلاحیت وئریردی. سوسیال-ایقتیصادی حیات و آزادلیق اوغروندا موباریزه نین گئدیشی بورادا یئنی سیاسی پارتی‌نین یارانماسی اوچون گئنیش زمین حاضیرلامیشدی. س.ج. پیشه وری 1944-1945-جی ایللرده آذربایجانا سفرلری زامانی بورادا یئنی سیاسی پارتی‌نین یارانماسی سایه سینده ایکینجی موهوم آددیمی آتمیش اولدو. او بو مسئله ده جنوبی آذربایجان 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابین‌دان باشلایاراق فهله، کومینیست و میللی آزادلیق حرکات‌لاریندا فعال ایشتیراک ائتمیش. اینقیلابی و دئموکراتیک پارتیلرده فعالیت گؤسترمیش گؤرکملی اینقیلاب‌چی‌لار و آدلی-سانلی آزادیخواه لارلا گؤروشموشدو. س.ج. پیشه وری بیر زامان آذربایجانین تبریز، خوی، سلماس، اورمو، ساراب، اردبیل، آستارا و باشقا شهرلرینده اولموش، بو یئرلرده فهله لرین، کندلیلرین، ضیا‌لی‌لارین، صنعتکارلارین، فابریک-زاوود صاحیبلری‌نین، دوکانچی و تاجیرلرین، خیردا و اورتا مولکدارلارین، روحانیلرین و دولت قوللوق‌چولارینین ترقی پرور، وطن پرور و آزادیخواه نوماینده لری ایله شخصن گؤروشموش و صؤحبت ائتمیش‌دیر. آذربایجان خالقینین ایحتیاج‌لاری، حوقوق‌لاری و میللی-آزادلیق مسئله لری هر طرف‌لی موذاکره ائدیلیر و اونلارین حاققیندا فیکیرلر سؤیله نیلیردی. س.ج. پیشه وری بو گؤروشلری و موذاکیره لری بورادا 1944^-جو ایلین یونوندا "آژیر" قزئته سینده یازیردی: "آلتی آیلیک سئچکی موباریزه سی ایستر ایستمز منی جمعیتین داخیلینه سوق ائتدی. هر یئره گئتدیم مولکدارلارین طمطراق‌لی ائولری، کندلی لرین داخما‌لاری، فهله لرین منزیللری، بیر سؤزله تبریز اها‌لی‌سی‌نین بوتون طبقه لری ایله تانیش اولدوم. من ایسته ییردیم گزیم، گؤروم، آنلاییم و علاج یولو تاپیم، منیم مقصدیم دلیل، سند، آختارماق ایدی".

جنوبی آذربایجانین باش‌لیجا حیاتی پروبلملرینی ایحاطه ائدن بوتون بو صؤحبت، موباحیصه و موذاکیره­لرین گئدیشینده اورادا یئنی سیاسی پارتی‌نین یارا‌دان‌لارین رهبر قروپو اورتایا چیخدی، خالق یاراناجاق پارتی‌نین کوتلوی، میللی-آزادلیق، دئموکراتیک و اینقیلابی کاراکتری و وظیفه­لری موعین لشدی. بوندان سونرا جنوبی آذربایجاندا 1945-جی ایلین آوقوست-سئنتیابر آیلاریندا عملی صورتده یئنی سیاسی پارتینین یارادیلماسینا باشلاندی. بو آرادا س.ج. پیشه وری یازمیش‌دیر: "فیرقه میزی یارا‌دان‌لار میللی حرکاتیمیزی ووجودا گتیرمک اوچون صینیفلری میللی شوارلار واسیطه سیله جلب ائتمک لوزومونو جیدی بیر صورتده ترک ائتمیشلردیر. بو قرارا گلدیلر: "اوول دئموکرات فیرقه سی (پارتیاسی م.ج.) نامینا میللی بیر تشکیلات ووجودا گتیرسینلر".

س.ج. پیشه وری پارتی‌نین آدینا خصوصی اهممیت وئریردی. او، بو عقیده ده ایدی کی، "پارتی آد قویدوغوندا اساس مقصد نظره آلینما‌لی‌دیر. "دئموکرات " آدی گئنیش صینفی اساسی اولان بیر پارتیه یارانماسی باخیمین‌دان. خوصوصیله جنوبی آذربایجاندا ایران مشروطه اینقیلابین‌دان و ش.م. خیابانی دوریندن خالقین بو کاراکترده پارتی ایله تانیش اولماسی جهتدن چوخ موناسیب ایدی. بو آد پارتی‌نین دئموکراتیک وظیفه لره مالیک اولاجاغینی موعین ائدیردی.

آذربایجان دئموکرات پارتی‌سی‌نین تشکیلی پارتی‌نین بیرینجی یازیلی سندی – موراجیعت نامه سی آذربایجان و فارس دیللرینده س.ج. پیشه وری طرفیندن یازیلدی. بوندان سونرا آذربایجان دئموکرات پارتی‌سی‌نین (آدپ) ایلک بیاننامه سی تبریز، اورمو و خوی شهرلری‌نین گؤرکم‌لی آزادیخواه‌لارین‌دان 77 نفر طرفیندن ایمضا ائدیلدی و 1945-جی ایل سئنتیابرین 3-ده (1324^نجو ایل شهریور آیینین 12-ده) آذربایجانین بوتون بؤیوک-کیچیک شهرلرینده یاییلدی و بو سند 2 شهریور بیاننامه سی آدی ایله مشهور اولموش‌دور.

1945-جی ایل سئنتیابرین 5-ده آذربایجان دئموکرات پارتی‌سی‌نین اورگانی "آذربایجان" قزئتی‌نین بیرینجی نومره سی نشر ائدیلدی. "آذربایجان" قزئته سینده س.ج. پیشه وری اؤزو شخصن رهبرلیک ائدیردی. دئمک اولور کی، بو قزئتین سیاسی، ایجتیماعی و تشکیلاتی اهممیت‌لی بوتون باش مقاله لری س.ج. پشه وری طرفیندن یازیلمیش‌دیر. قزئت آذربایجان دیلینده چیخیر، خالقا پارتی‌نین مرام و مقصدینی منطیقی و چوخ آیدین دیلله چاتدیریردی.

1945-جی ایل سئنتیابرین 13-ده تبریزده آدپ-نی یارا‌دان‌لارین ایلک کونفرانسی اولدو. بو کونفرانس پارتی ایشلرینه رهبرلیک ائتمک اوچون 11 نفردن عیبارت کومیته (موسسلر کومیته سی) یاراتدی. همن کومیتیه س.ج. پیشه وری صدر و م.س. شبستری صدر معاوینی سئچیلدی.

1945-جی ایل اوکتیابرین 2-ده تبریز شهرینده آذربایجان دئموکرات پارتی‌سی‌نین بیرینجی قورولتایی آچیلدی. پارتیانین 38 شهر، ماهال و ویلایت تشکیلاتی قورولتایا 277 نفر نوماینده سئچمیشدی. قورولتایین بیرینجی ایجلاسیندا 247 نفر نوماینده ایشتیراک ائدیردی. آدپ-نین بیرینجی قورولتایینین بوتون موذاکیره لری و یازی ایشلری آذربایجان دیلینده آپاریلیردی. قورولتای آدپ-نین پروقرامینی و نیظامنامه سینی موذاکیره و قبول ائتمک دن، آدپ-نین مرکزی کومیته سی (42 نفر) و مرکزی تفتیش کومیسیاسینی (12 نفر) سئچدیکدن سونرا اوکتیابرین 4-ده اؤز ایشینی مووفقیتله باشا چاتدیردی. س.ج. پیشه وری آدپ-نین بیرینجی قورولتایینین گئدیشینه اوولدن آخیرا قدر موستقیم صورتده رهبرلیک ائتمیشدیر. قورولتای آدپ-نین مرامنامه سینی و نیظامنامه سینی قبول ائدرک ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه لری اوزره پارتی‌نین حرکات خطینی، پرنسیپلرینی و تشکیلات قورولوشونو موعین ائتدی.

مرامنامده گؤستریلیردی کی خالقا گئنیش دئموکراتیک آزادلیق‌لار وئریلمه ‌لی و موستبیدلر حاکیمیتی محو ائدیلمه ‌لی‌دیر. س.ج. پیشه وری آدپ-نین مرامنامسینی بؤیله قیمتلندیرمیش‌دیر: "مرامنامنین اساس مسئله سی آذربایجان‌لی‌لارین بیر میللت اولاراق تانینماسی و موختاریت مسئله سی حساب اولونور".

بؤیله لیکله، س.ج. پشه وری‌نین، تشکیلینه سعی گؤستردیگی پارتیا یاراندی و سرعتله بوی آتدی.

آذربایجان دئموکرات پارتی‌سی‌نین یارانماسی موهوم موترقی و اینقیلابی حادیثه ایدی. س.ج. پیشه وری یازیر کی، بو پارتی‌نین شعارلاری چوخ آیدین، کانکرت و باشا دوشوله جک ایدی. خالق میللی موختاریت، دیل آزادلیغی، کندلی-مولکدار و فهله-صاحیبکار موناسیبتی‌نین دوزگون یولا قویولماسینی، خالق حاکیمیتینی تأمین ائتمک شعارلارینی چوخ یاخشی باشا دوشوردو. اونا گؤره ده، آدپ-نین یارانماسی خالق طرفین‌دن بؤیوک ریغبت و اومیدله قارشیلاندی.

آ.د.پ-نین ایلک بیاننامه سی نشر اولونان گوندن (3.11.1945) خالق کوتله لری تبریزه پارتی‌نین و "آذربایجان" قزئته سی‌نین عونوانینا گؤندردیکلری تلگراف و مکتوب واسیطه سیله دئموکرات پارتیسین قوشولدوقلارینی بیلدیریر و بو پارتی قبول اولونما‌لارینی خواهیش ائدیردیلر. تبریزدن پارتی‌نین مرکزیندن گؤستریش گؤزلمه دن موسیسلر طرفیندن اردبیل، اهر، ماکی، ماراغا، مرند، اورمو و خوی ویلایتلرینده عجبشئرده، شیشواندا، نکدیده، جولفا، ساراب و دیگر شهرلرده پارتی‌نین تشکیلات‌لاری یاراندی. قورولتای‌دان سونرا ایسه آدپ اؤز تشکیلات‌لارینی پارتیا پروقرامینین و نیظامنامه سی‌نین طلبلرینه اویغون اولاراق قورمایا باشلادی. او جوملدن ایلک پارتیا تشکیلات‌لاری یارادیلدی. 1945-جی ایل نویابرین اووللرینه قدر آدپ-نین بوتون ویلایت و شهر تشکیلات‌لاریندا پارتیا کونفرانس‌لاری کچیریلدی.

آذربایجان دئموکرات پارتی‌سی یاراندیغی گوندن باش خطی ‌نین قورونماسی اوغروندا موباریزه آپارمیش‌دیر. آ.د.پ-نین ایلک بیاننامه سی یازیلیرکن بو پارتیانی یارادان‌لارین بیر قروپو فقط مدنی موختاریت شعاری ایره لی سورموشدولر و بو بیرینجی ماده بئله ده عکس اولموشدو. بو باره ده س.ج. پیشه وری بئله یازیر: "بیز بیلیریک کی، الیمیزده دولت تشکیلاتی، سیاسی قووه و ایختیار اولمازسا فارس موتعصیب لری بیزه مدنی موختاریت وئرمیه جکلر. مدنی موختاریت عیباره سی محدود اولدوغو اوچون داخیلی آزادلیق و اؤز موقدراتینی اؤزو تعیین ائتسین سؤزو ایله موختاریت سؤزونو عوض ائتدیک."

س.ج. پیشه وری پارتی‌نین باش خطینی اینقیلابی مؤوقع دن و آردیجیل صورتده مودافیعه ائدیردی. اونون سعیی نتیجه سینده پارتیا قورولتاییندا باش خطی قطعیت له مودافیعه اولوندو.

بو مقاله اویرنجی امکداشلاری طرفیندن عرب الیفباسینا چئوریلمیشدیر.

قایناق: گوناسکام