در مقدمهی هیچ کدام از آثاری که حبیش تا سال 550 نگاشته، به این موضوع اشاره نشده که آنها را به سفارش چه کسی پدید آورده است. به گمان ما نخستین اثری که حبیش از 550 در قونیه نوشت، کتاب «کفایت الطب» است که آن را برای شاه زاده قطب الدین ملکشاه دوم پسر بزرگ قزل ارسلان دوم نوشته است. در مقدمهی آثار دیگر حبیش که پس از سالهای 550 یا 551 نوشته شده، به نام قزل ارسلان دوم به کرّات برمیخوریم. قزل ارسلان دوم حاکمی قدرتمند از نظر سیاسی، دور اندیش و دانش دوست بود. در زمان او شهرها تجدید بنا شدند. مدارس بر پا گشتند. ادیبان و عالمان را از آذربایجان فراخوانده و مهندسان و بازرگانان زیادی آورد. اشخاصی که قزل ارسلان دوم از سرزمین خود فراخوانده بود، در محلهای خود انسانهایی مشهور و نامآور بودند. به گمان قوی که حبیش تفلیسی نیز به همین منظور خواسته شده است و آمدن او به دربار قزل ارسلان دوم با سالهای نخست حاکمیت این پادشاه هم زمان است.
قسمت مهم زندگی و فعالیت علمی او در شهر قونیه سپری شد و بخش مهمی از آثارش در اینجا نوشته شد. چون در دربار سلاطین سلجوقی به زبان فارسی سخن گفته میشد، طبیعی بود که آثار علمی نیز به این زبان آفریده شوند. از این رو نیز حبیش تفلیسی بیش از ده فقره از آثارش را به فارسی نگاشته است .
حبیش تفلیسی آثار خود را به زبانهای عربی و فارسی نگاشته و همچنان که در این زبانها تبحر داشته، زبان یونانی را نیز کاملاً میدانست. او از منابع یونانی مستقیماً استفاده میکرد. سال زایش و مرگ حبیش مشخص نیست ولی سال 629 (1231) را برای مرگ او در نظر گرفتهاند. این تخمین از حاجی خلیفه است ولی هم او و هم پژوهشگران بعدی که به وی استناد کردهاند، راه به خطا سپردهاند. او در مقدمهی هر اثر نام اثر قبلی و هم چنین نام شخص سفارش دهنده را نوشته است. این موضوع به ما امکان میدهد که سن، زمانه و ... را به تصور آوریم. مثلاً از مقدمهی کتاب حجیم «قانون ادب» که وی در سال 545 (1151-1150) نگاشتهً مشخص میشود که قبل از این اثر «بیان التصریف» و به گفتهی حاجی خلیفه قبل از آن «بیان النجوم» را نوشته است. مطمئناً حبیش که در سال 545 کتابی اساسی و حجیم در 700 صفحه با نام «قانون ادب» را نوشته، قسمت بزرگی از عمرش را صرف آن نموده است. و سپس دو کتاب اشاره شده را نوشته است. شخصی که چنین کتاب بزرگی نگاشته، قاعدتاً باید شخصی سالخورده و با تجربه باشد. گفتنی است به نظر عاقلانه نمیآید حبیش که در فاصلهی سالهای 538 تا 545 تعداد 3 کتاب تألیف کرده، در 629 درگذشته باشد. به نظر ما حبیش تفلیسی در سدهی 12 زیسته و بالیده، در اوایل همان سده به دنیا آمده و در اواخر همان سده از دنیا رفته است. متأسفانه همهی آثار درخشان حبیش تفلیسی و آفریدههای هنری او به دست ما نرسیده است. بر اساس اطلاعات پژوهشگران و کاتالوگها میتوان گفت که نسخههای خطی آثار حبیش در اتحاد جماهیر شوروی کم است. از نسخههای موجود در اتحاد شوروی میتوان این آثار را نام برد:
«کفایت الطب» (لنینگراد- داشکند)، «ملحمهی دانیال» (لنینگراد)، «تعبیر کامل» (داشکند).
در جستجوهای اخیر وجود نسخههای خطی آثار دیگری نیز از او مانند«کامل التعبیر» و «لغت قوافی» در انستیتوی نسخ خطی جمهوری آذربایجان مشخص شده است. حبیش تفلیسی کتاب «لغت قوافی» را به قزل ارسلان دوم تقدیم کرده بود. این اثر برای یاری رساندن به شاعرانی نوشته شده است که در شعر فارسی از کلمات و قوافی عربی استفاده میکردند. در این اثر کلماتی 2، 3، 4، 5، 6 و 7 حرفی عربی آمده که حروف آخر و یا ماقبل آخرشان قافیه بوده و به ترتیب الفبا مرتب شدهاند. گفتنی است شاعر همچنان که در سخن قافیه میجوید، باید به حروف آخر و ماقبل آخر لغت و چند حرفی بودن آن توجه کند. حبیش تفلیسی که زبان عربی و فارسی را به نیکی میدانست، با مهارت از امکانهای شعری را در هر دو زبان استفاده کرده،آنها را با زبان شناسی و ادبیات شناسی ارتباط داده و به این ترتیب در پیشرفت تفکر واژه شناسی در زبانهای فارسی و عربی در سدهی 12 نقش بزرگی ایفا نموده است.
حبیش تفلیسی نه تنها در ترتیب لغت عربی- فارسی قلم زد، بلکه مهارت خود را در ترتیب لغت فارسی- فارسی نیز آزمود. او کتاب «کامل التعبیر» را نوشته که شهرتی بس عظیم برای او به ارمغان آورد. او در این اثر برای اولین بار در لغت شناسی فارسی، لغات را به ترتیب الفبا و با نظم حروف اول و دوم مرتب نموده و کتاب لغتی بزرگ دربارهی اخترشناسی آفرید. این اثر فعلاً یگانه اثر لغت فارسی- فارسی سدهی 12 است. در دیدگاه کلی حبیش تفلیسی سنت لغت شناسان آذربایجان در سدهی 11 را ادامه داد و در این زمان خطی زرّین بر لوح سپید زبان شناسی فارسی نگاشته و مرحلهای نوین در شناخت روابط متقابل زبانهای فارسی و عربی به وجود آورد.
No comments:
Post a Comment