آيه‏الله العظمى‏ شريعتمدارى

آيه‏الله العظمى‏ شريعتمدارى (ره)

در تقويم تاريخ‏

تولّد:

مرحوم آيةاللّه‏العظمى‏ آقا سيّد محمد كاظم حسينى شريعتمدارى در روز 11 ذيقعده سال 1323 مطابق با 15 ديماه 1284 در محله اميرخيز شهر تبريز به دنيا آمد.

پدر بزرگوارش مرحوم حجةالاسلام والمسلمين آقا سيد حسن شريعتمدار تبريزى از وعّاظ و علماى معروف تبريز بود كه در سال 1332ه.ق (1293ه.ش) از دنيا رفت و بعد از انتقال به قم، درقبرستان على بن بابويه دفن گرديد.

مرحوم آقا سيّدمحمّد علوى افطسى بروجردى پدر مرحوم آقا سيّد حسن و جدّ مرحوم آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى در حدود سال 1233ه.ش از بروجرد جهت ديداربا دائى خود كه از تجّار بروجردى مقيم تبريز بود به اين شهر مهاجرت كرده و در اين شهر با دختردائى خود ازدواج نموده و سكونت گزيده بود كه از وى سه پسر به نامهاى: سيّدحسن، سيّدحسين و سيّدمحسن و يك دخترباقى ماند كه مرحوم آقا سيّدحسن فرزند سوّم آن مرحوم بود.

از آقا سيّد حسن سه پسر به نامهاى سيد محمدكاظم، سيد محمد صادق و سيدجواد(حائرى) و يك دختر باقى ماند.

نسب:

نسب شريف آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى به حضرت زين العابدين و سيّدالساجدين امام على بن الحسين عليه السلام منتهى ميشود و يكى از اجداد ايشان جناب ابوالقاسم جعفربن الحسين بن على بن الحسن المكفوف بن الحسن الافطس بن على اصغربن الامام على بن الحسين‏ عليه السلام است كه در شهر بروجرد به امام زاده جعفر معروف و مزار مشهورى دارد.

{. P گنجينه دانشمندان ج 2 ص P 12} دوران طفوليّت و طلبگى:

مرحوم آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى دوران طفوليّت و كودكى را در دامان مادر عفيفة و عالمه و كنار پدر عالم و مهذّب خويش گذراند و از دوران نوجوانى كه هنوز 9 سال بيشتر از عمر شريفش نگذشته بودو پدر ارجمندش را از دست داده بود در كنار تحصيل علم در مدرسه طالبيه تبريز، در بازار تبريز مشغول به كار، جهت امرار معاش مادر و برادران و خواهر خويش گرديد و بنا به گفته بعضى از معاصرين آن مرحوم، آقا سيد كاظم، به طلّاب علوم دينى نسيه مى‏داد و از باز خواستن طلب خويش بجهت دستور شرعى فَنَظِرَةٌ اِلى‏ مَيْسَرةٍ خوددارى مينمود.

مرحوم حجةالاسلام والمسلمين آقاى حاج ميرزا عبدالمجيد واعظى مى‏نويسد:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى فرمودند:دراوايل تحصيل علوم دينى در تبريز وضع زندگانى اجازه نمى‏داد كه من اين رشته راتعقيب نمايم فلذامختصر ترديدى در بين خانواده ما به وجود آمد.

شبى در خواب ديدم كه پنجره اتاق نشيمن ما باز شد و حضرت رسول اكرم 0ص0 تشريف آوردند (يا مرااحضار فرمودند) و در دست مباركشان يك جلد كتاب شرايع محققّ است و كتاب را باز فرمودند و اظهار كردند كه: فرزندم بيا، من خودم به تو درس بگويم.

صفحه اوّل كتاب شرايع را از زبان پيامبر عظيم الشأن اسلام درس خواندم و از خواب بيدار شدم و از آن روز ديگر ترديدمان از بين رفت و با قلبى پر از اطمينان تحصيلات را تعقيب نمودم.

{. P خاطرات سفر آيه الله شريعتمدارى به مشهد مقدّس ص P .120} اين جوان پر استعداد هنوز به سن بلوغ نرسيده بود كه بعد از اتمام دروس ادبيات عرب و منطق و اصول توانست در درس مكاسب يكى از اساتيد بزرگ حوزه علميه تبريز شركت نمايد.

و هنوز 18 سال از عمرش نگذشته بود كه در سال 1302 ه.ش كتاب فرائد الاصول (رسائل شيخ انصارى ) را به طلّاب علوم دينى در مدرسه طالبيّه تدريس مينمود.

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى بعد از اتمام دروس سطح، بمدّت دو سال در درس خارج مرحوم آيةاللّه آقاميرزاصادق تبريزى از علماى مبارز آن عصر (كه بعداً به قم تبعيد شد) و مرحوم آيةاللّه آقاميرزا ابوالحسن انگجى از مجتهدين و مراجع تقليد بنام آذربايجان شركت نمود .

آن مرحوم در اوائل جوانى با دختر عموى خويش (فرزند آقاسيد حسين منيبى )ازدواج كرد و ثمره اين ازدواج فاميلى باقى ماندن يك پسر و يك دختر بود.

البتّه ايشان در اواخر عمرشان داراى دو پسر و دو دختر و دو داماد بنامهاى آقاى حاج احمد عباسى (فرزند مرحوم حجةالاسلام والمسلمين حاج شيخ موسى زنجانى) و حجه الاسلام والمسلمين آقاى حاج سيد ذبيح اللّه امامى بيجارى بودند.

تحصيل در قم:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى در سال 1303 ه.ش در سن 19 سالگى جهت ادامه تحصيل به حوزه علميه قم آمد و در درس خارج مرحوم آيةاللّه‏العظمى‏ آقاى حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى شركت نمود و بهره كافى از آن خرمن علم و معرفت برداشت و دوره خارج فقه و اصول را در محضر آن بزرگوار تا زمان فوتش تلمذّ نمود و همزمان درس استاد را به همدوره‏هاى خود مانند مرحوم آيات اللّه حاج ملاعلى معصومى (معروف به آخوند همدانى) و سيد ابوالفضل موسوى زنجانى و سيد رضاموسوى زنجانى و حاج آقاروح اللّه موسوى خمينى (رهبر انقلاب) تقرير مى‏نمود.

مرحوم آخوند همدانى ميفرمود: ايشان چنان درس مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى را براى ما تقرير و شرح مى‏كرد كه ما احساس مى‏كرديم كه‏از آقاى شريعتمدارى بيش از خود حاج شيخ بهره‏مند مى‏شويم .

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى از محضر مرحوم آقا ميرزاجواد ملكى تبريزى كه از علماى بنام و مهذّب قم بشمار ميرفت بهره هاى معنوى و اخلاقى بسيارى برچيد

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى علم معقول و كلام و عقايد را از مصنّفات مرحوم شيخ طوسى (ره) برگرفت و آنچنان به شيخ طوسى علاقه‏مند بودند كه در اواخر عمرشان وقتى از معظم‏له سوال شد كه: اگر قرار باشد كه شما تنها يكى از علماى بزرگ شيعه در قرون گذشته را ملاقات كنيد چه كسى را انتخاب مى‏كنيد؟ پاسخ داد: شيخ طوسى را، چونكه اين محقّق عاليقدر در زمان خويش‏كمكهاى زيادى به‏مذهب تشيع كرده و تاليفات ارزشمندى از خود بر جاى گذاشته است.

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى علم فلسفه را از كتابهاى ابن سينا و ملاصدرا و حاج ملاهادى سبزوارى و در نزد مرحوم آقاى ميرزاعلى اكبر فيلسوف يزدى آموخت .

و نيز علم هيئت و نجوم و اسطرلاب را هم از همان استاد كه در آن علوم يد طولائى و مهارت زيادى داشت فرا گرفت.

مواظبت بر لقمه حلال :

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى مى‏فرمود: زمانى كه من در قم مشغول تحصيل بودم دولت از ورود گندم و آرد از روستاها به شهر جلوگيرى كرد و من با مشكل اجبار دربيع (كنترل قيمتها) مواجه شدم. فلذا از خوردن نان خوددارى كردم و به جاى آن از برگ كاهو و نان خشك هاى قديمى استفاده مى‏كردم و از اين جهت خيلى در مضيقه بودم و لاغر شدم تا حدّى كه رگهاى گردنم در اثر نخوردن نان از زير پوست پيدا شد. بعد از گذشت چهل روز، شخصى به من گفت: من پنج من (15 كيلو) آرد دارم كه از محصول خودم مى‏باشد و خمس و زكات آن را داده‏ام و چون احتياج به پول دارم مى‏خواهم بفروشم من خوشحال شدم و با وى جهت خريد آرد به خانه‏اش رفتم وقتى وارد شدم ديدم كه 45 من است فلذا همه آردها را خريدم و بعد از آن، از نان تازه شخصى خود خوردم تا اينكه ايّام درو و برداشت گندمها رسيد.

تحصيل در نجف اشرف:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى در سال 1305 ه.ش به نجف اشرف عزيمت كرد و به مدت دو سال از دروس خارج اساتيد حوزه علميه نجف مانند آيات عظام مرحوم ميرزاى نائينى و آقاضياء الدين عراقى و آقا سيد ابوالحسن اصفهانى بهره‏مند گرديد و موفّق به دريافت اجازه و درجه اجتهاد مطلق از اين دو فقيه بزرگوار شد.

هرچند كه آن مرحوم در اواخر عمرش مى‏فرمود: من از اوّل طلبگى به كسب اجازه اجتهاد از اساتيد خود علاقمند نبودم و اجازه را در ميزان علميّت شخص دخيل نمى‏دانستم، لذا اين خود اساتيد بودند كه به من اجازه مى‏دادند.

معظّم‏له سپس به قم بازگشت و مجدّداً در درس خارج مرحوم آقا شيخ عبدالكريم حائرى شركت جست و بعد از مدتى باز به قصد زيارت عتبات عاليات عازم نجف اشرف گرديد.

ناگفته نماند كه ايشان قبل از عزيمت مجدّد به نجف اشرف رساله عمليه خود را نوشته و به چاپ رسانده بود.

مراجعت به تبريز:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى بعد از بازگشت از زيارت عتبات عاليات به قم بنا به دعوت عدّه‏اى از فضلا و تجّار تبريز جهت تدريس فقه و اصول و تبليغ احكام دين در سال 1313 ه.ش به تبريز رفت و ضمن اقامه نماز جماعت در مسجد «خاله اُ غلى» در مدرسه طالبيه نظرات بديع فقهى و اصولى و اجتماعى خويش را به هنگام تدريس و وعظ به سمع شاگردان و حاضرين در مجالس خويش رسانيد و به حوزه علميه تبريز رونق تازه‏اى بخشيد.

اظهارات بديع و جالب آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى موجب حسادت و شگفتى بعضى‏ها گرديد! لذا عدّه‏اى از مؤمنين تبريز براى رفع شبهه نسبت به كمال علمى و اجتهادى اين فقيه روشنفكر،نامه‏اى را به محضر مرحوم آية اللّه العظمى آقاى حاج شيخ عبدالكريم حائرى نوشتند و نظر ايشان را در مورد آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى جويا شدند، مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى در پاسخ ايشان در تاريخ 1355 ه.ق (1315ه.ش) نامه‏اى به تبريز فرستاد كه در آن از مرحوم آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى با عنوان «جناب مستطاب شريعتمدار ثقة الاسلام صفوة العلما و المجتهدين كثراللّه فى‏العلماء امثاله ودام افضاله قرّة العين آقا سيد كاظم تبريزى» ياد نموده است.

مرحوم آية اللّه حاج شيخ مرتضى حائرى فرزند مؤسس حوزه علميه قم مى‏گفت: مرحوم والد مكرراً مى‏فرمودند: من وظيفه دارم كه از آقا سيد كاظم حمايت كنم.

علاقه به مسالك الافهام:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى بعد از سكونت در تبريز، كتاب مسالك الافهام مرحوم شهيد ثانى را چند نوبت از اوّل تا آخر به دقّت مورد مطالعه و بررسى قرار داد و به اغلب شاگردان خويش در تبريز و قم نيز توصيه مى‏نمود كه مسالك را به دقت مطالعه كنند.

آيةاللّه حاج سيد محمدعلى روحانى از شاگردان مبرّز آن مرحوم مى‏گويد: يك جوان عرب كه به زبان فارسى صحبت مى‏كرد، در كنار غار حرا در مكّه به من گفت: شما شرح لمعه شهيد ثانى را مطالعه كنيد چونكه شهيد ثانى كسى بود كه از راه آخوندى ارتزاق نمى‏كرد، لذا خداى متعال به او عنايت كرده است و كتاب شرح لمعه او مجتهد پرور است.

طبق برنامه:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى ميفرمود: من روزى در تبريز نذر كردم كه هر روز در ساعت معيّنى كتاب عروةالوثقى را مطالعه كنم.از قضا روزى يكى از نزديكان ما فوت شد كه لازم بود من همان ساعت در تشييع او حاضر شوم بناچار كتاب عروة را با خودم بردم و در حال تشييع آنرا مطالعه كردم .

خصائص اخلاقى:

مرحوم آقاى دكتر مهدى مجتهدى در كتاب خود كه در سال 1327ه.ش چاپ شده مى‏نويسد:

آقا سيد كاظم آقا شريعتمدارى امروز در بين علماى تبريز مقامى بلند دارد و نماز جماعت او پر شكوه و پررونق است. با اينكه مجتهدى جامع الشرايط است باندازه يك طلبه عادى متواضع است.

خداوند او را در خدمت به اسلام توفيق‏دهد.

{. P رجال آذربايجان در عصر مشروطيت ص P .97} مرحوم حاج ملاعلى واعظ خيابانى تبريزى در كتاب خود كه در سال 1326 ه.ش چاپ شده است مى‏نويسد:

صاحب عنوان (آقاى سيد كاظم شريعتمدارى) ايّده‏اللّه الملك المنّان به واسطه حسن اخلاق و تواضع و وقار و تمكين و حفظ مواقع سياسى و صيانت حدود شرعى و حضانت امور شخصى، نزد قاطبه طبقات مردم محترم و وجودش در ترويج طلّاب و محصّلين و رعايت حال ايشان و تفقّد مَرضى (بيماران) و بذل وجوهات به مروّجين شرع مبين در نظر اهالى، از اعالى (بزرگان) و ادانى (كوچكان) بسى مغتنم است. ادام اللّه ايّام افاضاته وافاداته.

{. P علماء معاصرين ص 286.

P}

حجة الاسلام و المسلمين آقاى حاج شيخ على اكبر مهديپور مى‏نويسد:

حضرت آية اللّه العظمى شريعتمدارى داراى فكرى عميق و ذهنى روشن و درايتى دقيق‏اند ...و در مسائل سياسى و اجتماعى و بين المللى داراى اطّلاعات و مطالعات فراوان ميباشند.

حجةالاسلام شيخ عبدالرحيم عقيقى بخشايشى مى‏نويسد:

او (آية اللّه العظمى‏ شريعتمدارى) داراى افكارى روشن و رأيى متين و فكرى صائب و قلبى سليم و عقلى وافر مى‏باشد. در كارها و مسائل اسلامى با حزم و دور انديشى بيشتر گام برمى‏دارد.

{. P پيكار در راه آزادى و آرمان انسانى ص P .117} مرحوم حجةالاسلام والمسلمين آقاى شيخ محمد شريف رازى در مورد فعّاليّت آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى در تبريز مى‏نويسد:

به توفيق الهى و اقدامات خالصانه ايشان و حسن مراقبت چند نفر از علماى ديگر تبريز، حوزه علمية تشكيل و عدّه طلّاب و محلصين تبريز به 400 نفر ميرسد.

{. P آثارالحجّه ج 2 ص P .62} شروع مرجعيّت در تبريز:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى قبل از اينكه آية اللّه سيد ابوالحسن اصفهانى در آبان‏ماه سال 1325 ه.ش از دنيا برود بر رساله وسيلةالنجاة ايشان تعليقه زده بود كه موجب اعجاب بعضى از علماى تبريز گرديده بود، لذا بعد از فوت آقاى اصفهانى، مرحوم آية اللّه آقا ميرزا فتّاح شهيدى براى تشخيص اعلم فقهاء و مراجع تقليد عصر سوالات مهمّى رااز فقه و اصول تهيّه و تنظيم كرده بود و طىّ نامه هائى به حضور چند نفر از علماء و مراجع قم و نجف و مشهد و تبريز از جمله آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى فرستاده بود كه بعد از رسيدن پاسخ آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى اذعان كرده بود كه او يك مجتهد جامع الشرايط است.

ناگفته نماند كه مقارن با فوت مرحوم آيةاللّه اصفهانى نفوذ و موقعيّت آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى در تبريز، موجب خنثى شدن برخي توطيه ها و مانع جداسازى آذربايجان از ميهن عزيزمان ايران گرديد.

مرجعيّت در قم:

مرحوم حجةالاسلام والمسلمين آقاى حاج شيخ عبدالمجيد واعظى مى‏نويسد:

در سال 1369 ه ق (1328 ه ش )گروهى از فضلاء حوزه علميه قم جمع شده و قرار گذاشتند كه طى دعوتنامه‏اى از محضر آيةاللّه العظمى كه در تبريز بودند استدعا شود كه به حوزه علميّه قم مراجعت فرموده و به تدريس و راهنمائى طلّاب حوزه مشغول شوند خوشبختانه آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى با حسن قبولشان دعوت ما را لبيك گفتند و در ميان استقبال وارد حوزه مقدّسه شده و اقامت اختيار فرمودند.

{. P خاطرات سفر ص P .121} حجةالاسلام والمسلمين آقاى حاج شيخ على دوانى مى‏نويسد:

با اينكه در آن موقع آيةاللّه بروجردى مرجع عاليقدر شيعه رياست عاليه حوزه علميه را عهده دار بودند و مراجع عظام ديگر، آية اللّه حجّت، آيةاللّه خوانسارى و آيةاللّه صدر و ساير آيات ديگر، هر كدام به نحوى امور علمى و ادارى و زعامت حوزه را بر عهده داشتند مع الوصف آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى از همان بدو ورود به واسطه جهات علمى و اخلاقى و شخصيّت بارزى كه داشتند مورد نظر فضلاء و دانشمندان واقع شده و به درخواست آنان به تشكيل حوزه درس فقه و اصول اقدام نمودند

آقاى دوانى مى‏افزايد: آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى از همان اوائل ورود به قم نظر به اينكه در آذربايجان مرجعيّت داشتند خود يكى از مراجع سرشناس بودند و در عداد ساير مراجع، گذشته از تشكيل حوزه درس خارج، به رسيدگى امور طلّاب حوزه و پاسخ استفتاءات كه مقلّدين از ايشان مينمودند اشتغال داشتند.

آقاى عقيقى بخشايشى مى‏نويسد:

آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى از بدو ورود به قم مورد توجّه خاصّ حضرت آيةاللّه بروجردى (قدس سرّه) بود و در بسيارى از امور طرف مشورت ايشان قرار مى‏گرفت و در زمان حيات ايشان حوزه درس مرتّب و شهريّه منظّم داشت.

{. P پيكار در راه آزادى و آرمان انسانى ص P .117} حجةالاسلام والمسلمين آقاى على حجّتى كرمانى مى‏گويد:

ايشان (آيةاللّه شريعتمدارى) يك درس خصوصى در مقبره مرحوم حجّت شروع كرده بودند كه امثال آقاى (ناصر)مكارم و آقاى (سيد موسى)صدر و آقاموسى زنجانى (آيةاللّه حاج سيد موسى شبيرى زنجانى) و حتى مرحوم آقامصطفى خمينى هم به درس ايشان مى‏رفتند.

{. P مجله ياد، پائيز P .66} مرحوم آيةاللّه العظمى‏ شريعتمدارى در مقّدمه‏اى كه بر كتاب القضاء خود، در آخرين روزهاى عمرش نگاشته مى‏نويسد:

خداى متعال بر من منّت گذاشت و مرا از يك خانواده علم و اجتهاد قرار داد و در دامن فقاهت تربيت يافتم كه صاحب علم و تدريس بود و توفيق الهى با من يار شد كه از اول عمرم تمامى اوقات خويش را در راه تحصيل علوم اسلامى صرف كردم و بعد از اينكه به آرزوى خويش در درك علوم اهل بيت عليهم السلام رسيدم از همان اوائل جوانى به نشر آنچه كه از علوم اسلامى در حوزه‏هاى علميّه برايم حاصل شده بود پرداختم.(متن عربى اين جملات در صفحه 172 خواهد آمد).