اثیرالدین ابهری

در موصل و اربیل با وجود ابن شاكر در احوال اسماعیل عما الدین ابوالفداء صاحب حماة می‌نویسد: او دوستدار اهل علم بود و آنان را به خویش نزدیك می‌كرد. اثیر الدین ابهری به خدمت او پیوست. و نزد او اقامت گزید و ابولفداء برایش نقدینگی كه كفاف مخارج او را نماید مرتب كرد[3][3]

هانری كوربن وی را از جمله اندیشمندان سنی آورده و با عناوین فیلسوف و ریاضیدان و عالم هیئت معرفی كرده است. [4][4]

كثرت آثار وتعدّد نوشته های ابهری گواهی بر تسلط او بر علوم زمان خود است او اكثر اوقات خودرا به تدریس علوم وتعلیم طلاب و تالیف كتب گذرانده است.

كتاب الهدایه وی كه در حكمت طبیعی والهی است در تمام ممالك اسلامی‌مشهور و مدتی كتاب درسی طلاب حكمت بوده و شروحی مختلفی بر آن نوشته شده كه مهمترین آنها شرح فاضل حرزبانی و حسین معین الدین میبدی و ملا صدرای شیرازی است و كتاب المنطق وی كه در خصوص علم منطق بوده و به «ایسا غوجی» معروف است توسط شمس الدین احمد فناری (834 ه.ق) شرح و در قسطنطنیه چاپ شده است كه در كشور های تركیه و عراق و پاكستان از متون درسی به شمار می‌رود.

نجم الدین كاتبی قزوینی (675-600 ه.ق) از شاگردان بنام اثیر الدین است كه شرحی آزاد بنام مبسوط جامع الدقایق فی كشف الحقایق بر كتاب كشف الحقایق ابهری نگاشته است.[5][5]

آثار دیگر ابهری عبارتند از:

1-  تنزیل الافكار فی تعدیل الاسرار در منطق طبیعیات و الهیات كه خواجه نصیر الدین طوسی بر آن نقد مفصلی به نام «تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافكار» نوشته است.

2-  الكشف در منطق به زبان عربی

 3 - زبدة الاسرار در فلسفه به زبان عربی

 4- غایه الادراك فی درایه الافلاك

 5 - منطق رساله مختصری به زبان فارسی

 6- آغاز و انجام رساله مختصری به زبان فارسی

 7 -كلمات عشره رساله مختصری به زبان فارسی

8 - المحصول در مقابل التحصیل بهمنیار شاگرد مشهور ابن سینا

 9 - المسائل در زمینه كلام

 10- الرساله الزاهرة فی بیان فسادالمقدمات الجدلیه

 11- المغنی درعلم جدل و آداب بحث و مناظره

12- التهذیب النكت (نكت از ابواسحاق ابراهیم بن شیرازی متوفای 476 ه.ق است)

 13- حاشیه شرح ملخص فخر رازی

 14- منتهی الافكار فی ابانة الاسرار در منطق، الهیات و طبیعات

 15- خلاصه الافكار ونقاوة الاسرار درعلم منطق

 16- دقایق الافكار در منطق

 17- عنوان الحق و برهان الصدق در منطق طبیعات، الهیات

 18- رسالة من پر كار القطوع حررها الامام اثیر الدین المفضل الابهری

19- رساله اسطرلاب

20 -مختصر فی علم الهیئة

21- الزیج الاختیاری

 22 - الزیج الشامل

 23- سه رساله در هیئت ونجوم

 24- اصلاح الهندسه

25 - الخلاف در فقه شافعی

 26- شرح ایسا غوجی

27- كشف الحكمة در فلسفه

 28- اصلاح استسعقات

 29- الاشارات در مقابل اشارات ابن سینا

 30- البیان

31- دیوان شعر[6][6]

در تذكرة عرفات آمده است كه اثیر الدین ابهری از افاضل و اكابر است و صاحب دیوانی است كه سه هزار بیت دارد از جمله این رباعی منصوب اوست.

تا كی مدد نفس بد آموز كنم

خلقی ز وجود خود غم اندوز كنم

من بعد بر آنم كه به قرصی چو فلك

روزی به شب آرام و شبی روز كنم

ابهری در منطق سه ضرب بر پنج ضرب ارسطو در شكل چهارم قیاس اقترانی افزوده [7][7] وبرای سالبه جزئیه در بعضی موارد چون عرفیه و جودیه صور عكس ثابت نموده است[8][8]. 

انگیزه مولف از نوشتن كتاب كشف الحقایق فی التحریر الدقایق در مقدمه كتاب وجود شبهه دراصول و معانی علم طبیعه و ما قبل (الهیات) و قوانین منطق در كتب موجود بیان شده و افزوده است كه به همین خاطر قصد نوشتن كتابی نموده كه درآن خلاصه كلام حكماء معتبر گذشته به همراه تبیین حق و باطل وصواب و خطاء جمع شده باشد.

از تامل در گفتار ابهری می‌توان دید انتقاد وی را نسبت به مباحث منطقی و طبیعی و الهی عصر خود دریافت نمود.

كتاب كشف الحقایق مركب از سه بخش منطق ، الهیات و طبیعات است كه بر خلاف ترتیب مرسوم آن زمان (منطق، طبیعات والهیات) بصورت (منطق، الهیات، و طبیعات) نگاشته شده است. بخش منطق یك مقدمه و پنج مقاله، بخش الهیات سه مقاله و یازده مطلع و چهل و سه لامع و 16 بحث و بخش طبیعات آن نیز چهار مقاله دارد.

سبك نگارش ابهری همان گونه كه دانشمندان قرن هفتم هجری همچون كاتبی دارند عناوین بصورت پاسخ قاطع به مسئله طرح و بعد جنبه سؤالی پیدا می‌كند و غالباً خالی از داوری و فقط گزارش آراء و نقد آنهاست. به همین خاطر مختصر، ساده و روان بود و مناسب برای متون آموزشی و درسی است. ابهری از اقوال حكمائی چون ابن سینا (5 مورد) شیخ اشراق (3) امام فخر رازی (15) افلاطون و فضلای متأخر و ملیّون (1 مورد) نقل و نقد نموده است. ازدقت در محتوی و تعداد نقل و نقد او می‌توان پی برد كه استادش امام فخر را بیشتر و شیخ اشراق را كمتر از دیگران مورد نقد قرار داده است. و شاید همین مطلب گواهی بر نزدیكی سبك فلسفی ابهری به شیخ اشراق سهروردی است گرچه ابهری خود را در فلسفه صاحب سبك می‌داند و در چارچوب تفكر فلسفی موجود در آن زمان نمی‌گنجد و در مسئله اساسی وجود مخالف نظر شیخ اشراق و حتی امام فخر و موافق ابن سیناست.

معرفی نسخه ها:

1-  نسخه خطی مجلس شورای اسلامی‌به خط نسخ مربوط به اواخر قرن هفت یا اوایل قرن هشتم هجری قمری است كه همه آن را یك نفر نوشته و نام كاتب و تاریخ كتابت ندارد. از نظر نگارش ، خوش خط، دقیق و خوانا ، با رسم الخط معمول آن زمان وبا حاشیه های نسبتا زیاد و دارای فصل بندی مشخص و ممتازی است و هر صفحه آن دارای 23 سطر می‌باشد.

2-  گاهی در كنار صفحه ها حاشیه دارد كه  در پایان آن رمز (ه) وجود دارد و غالباً صبغه انتقادی و اندكی نیز توضیحی هستند و در مجموعه 2310 مجلس، تنكابنی به شماره 25935 قفسه 3973 نگهداری می‌شود. ترتیب آن اول منطق از صفحه 1 تا 103 با یك مقدمه و پنج مقاله ، الهیات از صفحه 105 تا 168 در سه مقاله، طبیعیات از صفحه 169 تا 212 و در چهار مقاله است.

3-  نسخه خطی دارالكتب المصریه توسط محمودبن فقیه محمدبن شرفشاه در سال 678 ه.ق به خط نسخ نوشته شده و در مجموعه 1345 دارالكتب المصریه شماره 162 در 732 صفحه 21 سطری نگهداری و میكروفیلم آن در داخل مجموعه كشف الاسرار خونجی ج 4 كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است این نسخه از نظر خط چندان زیبا نیست ولی غلط املایی و انشایی كمتری دارد و حاشیه آن نیز اندك و دارای سه بخش منطق از صفحه 1 تا 360 ، الهیات از صفحه 360 تا 436 و طبیعیات از صفحه 436 تا 470 می‌باشد.

روش تصحیح:

ازروشهای معمول تصحیح یعنی مكانیكی، اجتهادی و توأم، روش سوم یعنی تلفیق و توأم استفاده شده است بر این اساس نسخه خطی مجلس شورای اسلامی‌نسخه اصلی و نسخه مصر بدل بوده و درشرایط مساوی وفقدان مرجح متن نسخه مجلس ترجیح داده شده است در غیر این صورت با توجه به قواعد و اقتضای ادبی و مفهومی‌متن اصلی از سوی مصحح انتخاب شده است.

اختصارات:

1-   نسخه خطی مجلس شورای اسلامی‌: مش

2-   نسخه خطی دارالكتب المصریه: مص

3-   كلمه در بدل نیست : - مص

4-   كلمه در بدل اضافی است : + مص

5 - حاشیه نسخه مجلس شورای اسلامی: ه مش

6- حاشیه نسخه دارالكتب المصریه : ه مص

7- مطالبی كه بر متن از مصحح افزوده شده است: }   {

نتیجه:

ابهری بر فلسفه و منطق تسلط كامل داشته و سبك شیوه نگارش او علاوه بر اینكه روان، ساده و منظم بوده به یك مكتب فكری خاص اشراقی یا  مشایی محدود نشده است .او چون استادش امام فخر رازی ذهنی نقاد و تحلیل گری داشته از این رو تصحیح انجام یافته برای دانشجویان الهیات و فلسفه در سطح كاردانی و كارشناسی متن مناسبی می‌باشد.