ادبيات منظوم آشيق و هنر آشيقي

ادبيات منظوم

آشيق و هنر آشيقي

آشيق در آذربايجان ، نوازنده و خواننده اي است كه با شعر خلق و ترانه هاي مردمي به ساختن آهنگي مي پردازد. آشيق در لغت از ريشه آشماق(رد كردن يك مانع مانند كوه) و بمعناي كسي است كه از دنيا رسته و با مقامات عاليه عرفاني برسد. آشيق ، ساز را به سينه مي فشارد و از دل مي خواند. ساز ، آلتي 9 سيمي است كه صورت قديمي آن «قوپوز» بوده است. چند صد سال پيش به آشيق ، «اوزان» مي گفتند. آنها برخاسته از مردم و بازگو كننده شادي و غم مردم هستند. آنها بزرگترين و محبوبترين خادمان هنر در آذربايجان هستند. ادبيات آشيقها بسيار گسترده ، غني و كهن است كه سينه به سينه از هزاره هاي پيش به آنها رسيده است. يكي از اين گنجينه ها كتاب كهن «دده قورقود» است كه در آنجا آشيق را اوزان و ساز را قوپوز ناميده اند. اين ساز در دده قورقود بسيار محترم و مقدس است تا جائيكه در جنگ و نزاع اگر قوپوز در دست دشمن باشد ، به احترام آن جنگ را خاتمه مي دهند. از آشيقهاي نامدار مي توان نام برد: آشيق علسگر، آشيق قورباني ، آشيق امراه ، خسته قاسيم ، آشيق معصوم ، آشيق طاهيرميرزا ، آشيق اماني ، ساري آشيق.

ادبيات آشيقها شامل منظومه ، داستان ، مناظره ، باغلاما و ترانه است. منظومه ها نوعي از نقلها و سرگذشتها هستند كه از تكه هاي متوالي نظم و نثر درست مي شوند. موضوع و مضمون داستان ، بطور كلي از حيات و مبارزات آشيقهاي پيشين حكايت مي كند. قهرمان داستانها غالباً عاشقان دلباخته اي هستند كه در راه وصال به معشوق هر سختي را به جان مي خرند. بسياري از منظومه هاي رمانتيك آشيقها مانند اصلي و كرم يا آشيق غريب در اوايل سده 11 هجري خلق شده اند. بسياري از آنها ثبت شده اند اما بسياري نيز در سينه ها مانده و بايد به امانت به روي كاغذ آورده شوند. آنها گنجينه هاي صدها ساله پدران ما هستند. منظومه هاي حماسي و قهرماني كوراوغلو و قاچاق نبي از گسترده ترين منظومه هاي آذربايجان هستند كه در ميان خلق ميانه نيز بسيار متداول است.

شكوفاترين دوره رشد ادبيات آشيقي متعلق به دوره شاه اسماعيل صفوي است كه خود نيز با تخلص ختائي به سبك و سياق آشيقها شعر مي سرود. نخستين ديوان مدون آشيقي نيز مربوط به دوره او و متعلق به آشيق قورباني است.

محمد شيخ الاسلامي ، شاعر تواناي ميانه چه زيبا به تصوير مي كشد:

چال آشيق چال سازي الين قورباني

قوْي ميضراب عشقيله تئللر اوْيناسين

دوْلان مجليس لري گز ديار ـ ديار

لزگي ني چالاندا ائللر اوْيناسين

ميضرابين قورباني كرمدن چالما

مني يانديريبان اوْدلارا سالما

آتا علعسگر تك سن سؤزده قالما

چال دوْداق آچيلسين ديللر اوْيناسين

واقيفي چال آشيق ، الده پييالا

«يحيي بي» غميله گئدك خيالا

گوللو قافييه چال آچسين شالالا

موغان شوغا گلسين ميللر اوْيناسين

ديواني چال آشيق ، ديواناسييام

قوْپوزلار شامي نين پرواناسييام

چال دده م سازي نين مستاناسييام

ياپراقلار روحوندا يئللر اوْيناسين

موسيقي بخش محوري هنر آشيقي است. موسيقي آشيقي 73 ـ 72 آهنگ دارد. اما اين تعداد با گذشت زمان از طرف آشيقهاي ديگر زياد شده و امروزه به 140ـ130 آهنگ رسيده است. بعضي از اين آهنگها در يك منطقه خاص مشهور بوده و در آنجا بيشتر ايفا مي شوند. هر آشيقي ساز خود را هماهنگ با تن صداي خود كوك مي كند. آهنگهاي موسيقي آشيقي به سه گروه تقسيم مي شود كه هر گروه ويژگيهاي خاص خود را دارد:

1. يوخاري هاوالار: اين آهنگها از پرده چهارم به بالا نواخته مي شوند و نوازنده را خسته نمي كنند.

2. اورتا هاوالار: اين آهنگها بين شاه پرده بالا(پرده چهارم) و شاه پرده مياني(پرده نهم) اجرا مي شوند.

3. آشاغي هاوالار: اين آهنگها در پرده هاي پائينتر از شاه پرده مياني نواخته مي شوند. اينها به علت زيربودن ، باعث خستگي نوازنده مي شوند.

داستانهاي آشيقي بر اساس موضوع خود به دو دسته داستانهاي قهرماني و حماسي و داستانهاي محبت تقسيم مي شوند. از داستانهاي قهرماني مي توان به داستانهاي «كوراوغلو» ، «قاچاق نبي» ، «قاچاق كرم» و «شاه اسماعيل» اشاره كرد. از داستانهاي محبت نيز مي توان از «اصلي و كرم» ، « عباس و گولگز » ، «طاهر و زهره» و «آشيق غريب و شاه صنم» نام برد. داستانهاي آشيقي به دو شكل نثر و نظم بيان مي شوند. آشيقها بخشهاي نثر داستان را روايت كرده و قسمتهاي نظم آن را در آهنگهاي مختلف با ساز و آواز مي خوانند. هر دو بخش داستانها با هم مرتبط هستند و عموماٌ گفتگوهاي ما بين شخصيتهاي داستان به صورت نظم است. در اين شعرها شخصيتها ، اتفاقاتي را كه برايشان افتاده ، وضعيت روحي ، احساسات و هيجانات خود را بازگو مي كنند. داستانها معمولاٌ در عروسيها ، جشنها ، قهوه خانه ها و مجالس گفته مي شوند. گاه دو آشيق به كمك هم به نقل داستان مي پردازند و هر كدام به جاي يكي از شخصيتها ، قسمتهاي نظم را با ساز و آواز مي خوانند.