قوشغو (شعر)و

قوشغو (شعر)و

شعر ، گفتاري است كه داراي ريتم و آهنگي ملوديك است. حداقل آنرا بيت تعريف مي كنند كه از دو مصراع مساوي تشكيل شود ولي گاه مصراع را نيز بعنوان واحد شعر مي پذيرند. بي ترديد از همين جملات عاميانه و روزانه بود كه مصرع بوجود آمده است و از تكامل آن شعر ساخته شده است.

هنوز هيچكس نمي داند قديميترين شعر تركي را چه كسي گفته است؟ دليل آن هم اين است كه زبان تركي في نفسه ملوديك است و بسياري از جملات روزانه مردم ترك زبان بصورت شعر است. جملاتي مانند زير كه هر روز آنرا استفاده مي كنيم ، جملاتي موزون و ملوديك هستند: هارالي سان؟ هارا گئتدين؟ هاردا سني گؤرمه لييم؟ آلمالييام ، هئچ كيمه سؤز وئرمه علي ، اوره گيم داريخير ، باشيم آغريير ، الدن آياقدان اولموشام و ... .

وزن شعر با دو روش مي تواند موزون باشد: روش هجائي ، روش عروضي. روش هجائي بر اساس تساوي هجايي مصرعها و تناسب تقسيم آنها استوار است ولي روش عروضي بر اساس بحور عروضي است كه از زبان عربي وارد زبانهاي فارسي و تركي شده است. برخلاف روش عروضي ، در روش هجائي ، كوتاهي و بلندي مصوتها و يا مطابقت كيفيت هجاها در دو مصرع شرط محسوب نمي شود. قديميترين شعرسرائي بر اساس هجا بوده است و اين كار از هزاره هاي دور در زبان تركي متداول بوده است. البته زبانهاي عربي يا فارسي بخاطر ساختارشان نمي توانند در اين قالب شعر داشته باشند ، اما اين سبك وارد ادبيات زبانهاي اروپايي هم شده است.

شاعران محدودي كه به تقليد از شعر تركي تلاش كرده اند در زبان فارسي ، شعر بر اساس هجا بسرايند ، راه به ناكجاآباد برده اند و اشعاري بسيار ضعيف به يادگار گذاشته اند. اما زبان تركي قادر است هم بر اساس هجا و هم بحور عروضي شعر داشته باشد. قديميترين شعر عروضي در تركي مربوط به مثنوي 6645 بيتي قوتادغوبيليك در يك هزار سال پيش است. مرحوم يحيي دولت آبادي مي گويد: «در ايام اقامت در سوئيس در سال 1330 قمري ، يادداشتي از ادوارد براون انگليسي بمن رسيد كه گفته بود: اگر عروض عرب از فارسي گرفته شود ، فارسها از شعرسرائي عاجز مي مانند. من هم در تلاش براي رد اين نظريه اين شعر هجائي را سرودم»:

خواب با چشمانم اندر جنگ و گريز

نه خواب بودم و نه بيدار ، نه مست بودم نه هشيار

مي ديدم خود را در فضاي مقدس

غافل از همه چيز و فارغ از همه كس

كسان زيادي در اين راه تلاش كردند ولي همگي به اين بن بست رسيدند كه در زبان فارسي نمي توان بر اساس هجا شعر سرود. يكي ديگر از آنها صادق هدايت با شعر بي محتوائي زير بود:

بود يك شاعر خيلي خيلي مهمي در قزوين

كه سخنش بود شيرينتر از ساخارين

طبع شعر او فوق العاده روان بود اي پسر!

روانتر از آبشار نياگارا ، اي پدر!

ملاحظه مي شود كه اشعار فوق چقدر سست و ضعيف است ، ولي شعر هجائي در زبان تركي چنين نيست. وزن هجائي در شعر آذربايجاني ، وزن ملي محسوب مي شود. بزرگترين شاعران آذربايجان ، اشعار تركي خود را بر پايه هجائي سروده اند كه حيدرباباي شهريار سرآمد آنان است.

بحث در مورد اوزان عروضي را در اين كتاب نمي آوريم و علاقمندان را به كتاب عروض سيفي ارجاع مي دهيم اما شعر هجائي را بخاطر اهميت فوق العاده آن در شعر امروزين تركي به تفصيل اشاره مي كنيم ، خصوصاً كه شاعران خوش آتيه و خلاق ميانه در دهه اخير به سرودن شعر هجائي روي آورده اند و نگاهي به اشعار آنها مي تواند نشان دهد كه بيش از 90% اشعارشان هجائي است.

اساس شعر هجائي شمارش انگشتي(بارماق ساييسي) است اما اساس شعر عروضي حركه و سكون است. شعر هجائي در تركي داراي انواع مختلف دوتائي تا شانزده تائي مي تواند باشد. مانند:

آغچا ـ بوغچا(2) ، آز گئتديم ـ دوز گئتديم(3) ، علي علي ـ اولما دلي(4) ، يار اوره گيم يار ـ گؤر كي نه لر وار؟(5) ، منيم بو ياريمي ـ گؤرمه گه كيم گلير (6) ، گونده بير كرپيج دؤشور ـ عؤمرومون ساراييندان(7) ، گئدين دئيين خان چوبانا ـ گلمه سين بو ايل مغانا(8) ، يات آيلين قيزيم بئشيگينده ـ قوي آنان دورسون كئشيگينده(9) ، باخ بو ياريمين آلا گؤزونه ـ سحر گونشي دگميش اوزونه (10) ، تهرانين غيرتي يوخ شهرياري ساخلاماغا ـ گئديرم تبريزه قوي ياخشي يامان بلله سين (11) ، دنيز منه خاطيرلار كيمسه سيزليگيمي ـ گؤز ياشلاريله دوشر دالغالار قوما(12) ، ايللردير كي بير قيلينجيم قالميش قينيندا ـ كيمسه سيز دؤرد يانيمدا بير ديوار كيمي(13) ، گول و ريحان قوخوسو عاشيق ايله معشوقدور ـ عاشيق معشوقه سي هئچ گؤزوندن گئتمه يه(14) ، نسيمي يه سوردولار كي: يارين ايله خوش موسان؟ ـ خوش اولاييم خوش اولماييم او يار منيم كيمه نه؟(15) ، من بو اوزون ساحيللرده دوروب فيكره دالماميشام ـ گؤزل تبريز ائللرينده بير گون قوناق قالماميشام(16).

تركيبات هجائي

هر كدام از قالبهاي فوق مي تواند تركيبات مختلف به خود بگيرد. لذا تعداد قالبهاي شعري در تركي بسيار متنوع مي گردد. براي نمونه قالب هجائي سه تائي هم مي تواند 2+1 باشد و هم 1+2 . البته از نظر تركيب رياضي ، تعداد آنها بسيار زياد است ، ولي از نظر ادبي بسياري از آنها فاقد حلاوت و هنر شعري هستند و صرفاً جنبه رياضي دارند. آنچه متداول است تقريباٌ 80 تركيب ارائه شده در زير است. براي نمونه در قالب هجاي 6 تائي به دو تركيب 3+3 و 2+4 اشاره مي كنيم: «منيم بو ياريمي ـ گؤرمه گه كيم گلير» بصورت3+3 است ولي «داغلار دومان اولدو ـ چايلار چيمن اولدو» يك تركيب 2+4 ي از تركيب 6 تائي است. متداولترين تركيبات قالبهاي مختلف هجائي عبارتند از:

2 تائي: 2

3 تائي: 1+2 ، 2+1 ، 3

4 تائي: 2+2 ، 3+1 ، 1+3 ، 4

5 تائي: 2+3 ، 3+2 ، 4+1 ، 1+4 ، 5

6 تائي: 3+3 ، (2+2)+2 ، 2+(2+2) ، 4+2 ، 2+4

7 تائي: 3+4 ، 4+3 ، 5+2 ، 2+5 ، 6+1 ، 1+6

8 تائي: 4+4،3+5،5+3،6+2،2+6،2+(3+3)،(2+3)+3،(2+2)+( 2+2)،(3+2)+3 ،3+(2+3)

9 تائي: 4+5 ، 5+4 ، 3+6 ، 6+3 ، 2+7 ، 7+2

10 تائي: 5+5،3+(4+3)،(3+4)+3،4+6،6+4،(3+2)+(3+2)،(2+3 )+(2+3)

11 تائي: 5+6 ، 6+5 ، 4+7 ، 7+4 ، 8+3 ، 3+8

12 تائي: 4+4+4 ، 5+3+4 ، (3+3)+(3+3) ، 6+6 ، 5+7 ، (2+4)+(2+4)

13 تائي: 6+7 ، 7+6 ، 5+8 ، 8+5 ، 4+9 ، 9+4

14 تائي: 4+3+7 ، 7+7 ، (3+4)+(3+4)

15 تائي: 7+8 ، 8+7 ، 9+6 ، 6+9 ، 10+5 ، 5+10

16 تائي: (5+3)+(5+3) ، 8+8 ، (2+2)+(2+2)+(2+2)+(2+2)